Цягам стагоддзяў Расія неаднаразова акупавала чужыя тэрыторыі. Апошняя спроба — агрэсія ў дачыненні да Украіны — адбываецца на нашых вачах. І нашыя паўднёвыя суседзі з усіх сіл са зброяй у руках спрабуюць вярнуць свае землі. А ці можна папрасіць Маскву мірна вярнуць захопленыя землі — і тая паслухаецца? Як ні дзіўна, так. Расказваем пра прыклад стагадовай даўніны, калі Расія забрала сабе ўсходнюю Беларусь з Віцебскам, Магілёвам і Гомелем, але потым усё ж вярнула назад.
Анексія «буфернай рэспублікі»
Усё пачалося ў сакавіку 1918 года, калі была абвешчаная незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі. Пры Народным сакратарыяце (фактычна міністэрстве) замежных справаў БНР стварылі камісію, якая працавала над задачай па вызначэнні межаў дзяржавы. Спачатку яе супрацоўнікі выкарыстоўвалі карту Яўхіма Карскага 1903 года і яе абноўленую версію за 1917 год. Потым яе трохі скарэктаваў гісторык Мітрафан Доўнар-Запольскі, якога ўключылі ў склад камісіі. Тэрыторыі, на якія прэтэндавала БНР, вы можаце ўбачыць ніжэй.
У той час усе дзяржавы, якія абвясцілі сваю незалежнасць, імкнуліся прэтэндаваць на як мага большыя землі, якія потым спрабавалі адстаяць і захаваць. Нешта ў іх атрымалася, а нешта — не. Умоўна кажучы, Беларусь страціла Вільнюс, затое набыла Брэст, на які прэтэндавалі ўкраінцы. Тыя, у сваю чаргу, «набылі» іншыя гарады.
У цэлым жа карта БНР досыць выразна зафіксавала межы рассялення беларусаў і тэрыторыі, на якія прэтэндавала нацыя. З такім падыходам шмат у чым згаджаліся бальшавікі. 1 студзеня 1919 года яны — у процівагу БНР — абвясцілі сваю дзяржаву: Савецкую сацыялістычную рэспубліку Беларусь (пазней парадак словаў памянялі, і яна вядомая нам як БССР). У адрозненне ад канкурэнтаў, на Вільнюс і Бранск яны не прэтэндавалі. Але ўключылі ў склад рэспублікі Беласток і Смаленск (уласна, у гэтым горадзе і адбылося абвяшчэнне БССР).
Але прайшло два тыдні, і 16 студзеня 1919 года бальшавікі перадалі Магілёўскую, Смаленскую і Віцебскую губерні ў склад РСФСР. Іх лідар Уладзімір Ленін цынічна растлумачыў пазіцыю цэнтра: «Рэспубліка — буферная і патрэбная датуль, пакуль мяжуе з іншымі краінамі. Смаленская, Віцебская і Магілёўская губерні не мяжуюць з іншымі краінамі, таму іх можна выключыць». Незалежнасць Беларусі не ўспрымалася бальшавікамі ўсур'ёз. Гэтае рашэнне абурыла ўсё кіраўніцтва БССР: як нацыянал-дэмакратаў (накшталт першага кіраўніка Часовага ўрада Змітра Жылуновіча), так і бальшавікоў, якія не прызнавалі права беларусаў на існаванне як нацыі (накшталт Вільгельма Кнорына). Але іх пратэсты не далі ніякіх вынікаў.
У лютым 1919 года Беларусь наогул аб’ядналі з Літвой у адзіную дзяржаву — ЛітБел. Але неўзабаве і гэтае аб’яднанне перастала існаваць. Толькі ў 1920-м бальшавікі вырашылі аднавіць БССР. Але леташняе рашэнне не было забытае: усходнюю частку краіны нам вырашылі не вяртаць.
Усё, што на той момант атрымала рэспубліка, вы можаце ўбачыць на карце вышэй. Яна паказвае сітуацыю на 1921 год (да разгляду яго падзей мы хутка прыйдзем), але тэрыторыя БССР да таго часу не памянялася. Гэта шэсць паветаў (сучасных раёнаў), 52,4 тысячы квадратных кіламетраў, насельніцтва — усяго 1,5 млн чалавек. «Далі шэсць паветаў. Дзякуй і за гэта!» — горка пракаментаваў гэтую падзею класік беларускай літаратуры Янка Купала.
«Не может быть речи о присоединении к Белоруссии территорий»
Другое абвяшчэнне БССР адбылося падчас савецка-польскай вайны. Поспех спадарожнічаў то аднаму, то іншаму боку (палякі даходзілі да Бярэзіны і Заходняй Дзвіны, бальшавікі — да Варшавы). Урэшце стала зразумела, што ні адна краіна не можа дамагчыся вырашальнай перавагі. У кастрычніку 1920-га было заключанае перамір'е, пачаліся перамовы пра мір.
У наступным месяцы кіраўнік БССР Вільгельм Кнорын зноў падняў пытанне пра межы рэспублікі. На паседжанні Цэнтральнага бюро Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларусі (найвышэйшы партыйны орган рэспублікі), які адбыўся 8 лістапада 1920 года, ён заявіў наступнае: «Был несколько раз у тов. Крестинского и во всех отделах ЦК. <…>. Крестинский определенно сказал: нет смысла, и не может быть речи о присоединении к Белоруссии территорий, сросшихся с РСФСР (заўважым, што з часу так званага „зрастання“ прайшло ўсяго два гады. — Заўв. рэд.). Я потребовал, чтобы по этому вопросу мне был дан официальный ответ от Политбюро (найвышэйшы орган партыі. — Заўв. рэд.) или ЦК в целом. Но заседания ни Политбюро, ни ЦК, считая вопрос предрешенным, я дожидаться не стал».
Ураджэнец Магілёва Мікалай Красцінскі тады быў адказным сакратаром ЦК Расійскай камуністычнай партыі (бальшавікоў). Таму выказваў не ўласнае меркаванне, а тое, што панавала ў найвышэйшых эшалонах улады. Так што Кнорына, які вырашыў вярнуцца ў Мінск, інтуіцыя не падвяла. 17 лістапада на нарадзе ў ЦК РКП (б), дзе абмяркоўвалі беларускія межы, вырашылі лічыць «у цяперашні момант нясвоечасовым вырашэнне дадзенага пытання».
Паплечнікі на той момант беларускага правадыра не пакідалі спробаў вярнуць сваё. У студзені 1921-га беларусы-камуністы пісалі ў ЦК РКП з просьбай вярнуць «безумоўна, Віцебскую губерню, Гомельскую губерню, паветы былой Магілёўскай губерні, далучаныя да Смаленскай, а са Смаленскай губерні, безумоўна, паветы Красненскі і Парэцкі. Усе гэтыя губерні і паветы ўяўляюць адзіны эканамічны арганізм». Безвынікова.
18 сакавіка 1921-га быў падпісаны Рыжскі мір. Паводле яго Масква і Варшава падзялілі Беларусь. Заходняя частка краіны перайшла да Польшчы. Прычым беларуская дэлегацыя ў перамовах не ўдзельнічала, пры падпісанні гэтага дакумента не прысутнічала. Але, як ні дзіўна, існаванне Заходняй Беларусі ў складзе Польшчы часткова дапамагло нам вярнуць усходнія тэрыторыі.
Расія, а потым і СССР, які неўзабаве аб’яднаў усе рэспублікі, адклалі курс на сусветную рэвалюцыю, але канчаткова не знялі яе з парадку дня. У будучыні яны бачылі Заходнюю Беларусь часткай сваёй краіны. Як, зрэшты, і саму Польшчу. У Крамлі хацелі расхістаць стабільнасць у суседняй краіне: аж да 1925 года ў рэгіёне пры падтрымцы Крамля ішла дыверсійная барацьба. Акрамя таго, у СССР імкнуліся манапалізаваць сваё становішча ў вырашэнні беларускага пытання, а для гэтага — дыскрэдытаваць іншыя палітычныя плыні (напрыклад, прадстаўнікоў БНР). Як адзначала гісторык Дар’я Караткова, «агульнай задачай савецкіх дыпламатаў у дачыненні да беларускай апазіцыі ў Польшчы было ператварэнне яе з нацыяналістычнай у камуністычную, у інструмент савецкай знешняй палітыкі».
Кантакты паміж прадстаўнікамі беларускага нацыянальнага руху ў Заходняй Беларусі з прадстаўнікамі СССР сталі актыўнымі. Тая ж Караткова звярнула ўвагу на мемарандум, які захоўваецца ў Архіве знешняй палітыкі Расіі. Яго склалі прадстаўнікі Беларускага нацыянальнага камітэта ў Вільнюсе на чале з легендарным беларускім палітыкам Антонам Луцкевічам — адным з бацькаў-заснавальнікаў БНР, а таксама былым прэм’ер-міністрам рэспублікі. У мемарандуме, перададзеным у студзені 1923 года ў савецкую амбасаду, пералічваліся пажаданні, рэалізацыя якіх была неабходная для развіцця БССР і магла прыцягнуць сімпатыі жыхароў Заходняй Беларусі да Савецкага Саюза. У тым ліку прапаноўвалася ўключыць у БССР усе землі, населеныя беларусамі (то-бок тыя, якія былі анексаваныя ў 1919-м). Паводле Каратковай, «аналіз дакументаў паказвае, што менавіта прапановы Луцкевіча сталі асновай далейшых дзеянняў НКЗС (Народнага камісарыята замежных справаў) у беларускім пытанні».
Дадамо, што той жа Луцкевіч досыць цвяроза ставіўся да палітыкі Крамля. Таму ў тых умовах хутчэй ён выкарыстоўваў Маскву ў беларускіх інтарэсах.
У пачатку сакавіка 1923 года Леанід Абаленскі, тагачасны дарадца Паўнамоцнага прадстаўніцтва РСФСР у Варшаве, падаў сакрэтны даклад у Польскае бюро ЦК РКП (б) пад назвай «Записка по вопросу о Белоруссии». У ёй ён выказваў асцярогу, што Заходняя Беларусь можа стаць П’емонтам, і паўтарыў палажэнні студзеньскага мемарандума Луцкевіча. Адсылка вядзе нас да падзей XIX стагоддзя ў Італіі. Тады гэтая краіна была раздробленая. Аб’яднанне пачалося менавіта з П’емонта, адной з італьянскіх дзяржаваў, адкуль, уласна, і выправіўся ў свой паход атрад Джузэпэ Гарыбальдзі. Апошні выступаў за аб’яднанне Італіі на чале з Віктарам Эмануілам, каралём П’емонта.
7 сакавіка 1923 года гэтыя прапановы падтрымаў Стэфан Гельтман, сакратар Палітбюро ЦК РКП (б). Ён паведаміў у Наркамат замежных справаў, што лічыць мэтазгодным «задаволіць жаданні беларусаў». У тым ліку што да пашырэння межаў. Тлумачылася гэта рашэнне тым, што «падтрымка рэвалюцыйнага браджэння сярод нацменшасцяў Польшчы <…> ляжыць у інтарэсах нашай рэспублікі. Таму варта было б з дапамогай некаторых саступак захаваць за нашым Прадстаўніцтвам уплыў на Беларускі клуб у сейме (туды ўваходзілі дэпутаты, якія былі ўраджэнцамі Беларусі. — Заўв. рэд.) і за яго межамі».
У тым жа месяцы ў Мінску адбыўся VII з’езд КП (б)Б. яго дэлегаты прынялі наступную пастанову: «Быстро возродить Советскую Белоруссию можно, лишь включив в территорию Белоруссии родственные ей соседние районы, больше децентрализовав управление отраслями промышленности местного значения, вовлекши широкие слои трудящихся в активное советское строительство, укрепив культурно-просветительную работу на родных (белорусском, еврейском, русском и польском) языках». Ступень цэнтралізацыі ў той час у Савецкім Саюзе была велізарная. Уявіць, што мінскія камуністы пайшлі на такую вольніцу без узгаднення з Масквой, немагчыма.
Да таго часу Кнорына забралі на павышэнне ў Маскву. Кіраўніком БССР стаў паляк Вацлаў Багуцкі. Але і ён працягваў лінію свайго папярэдніка. У красавіку 1923-га Бюро ЦК КП (б)Б, якое ўзначальваў партыец, адправіла ліст у ЦК РКП (б). «Даже враги рабочих и крестьян вынуждены признать, что Советская Белоруссия идет по правильному пути, делая все, чтобы помочь белорусскому крестьянину стать более культурным. Но вся эта положительная работа парализуется тем положением, в котором Белоруссия находится, когда только значительная часть белорусского населения, находящегося на советской территории, входит в Белорусскую Республику», — гаварылася ў гэтым дакуменце.
У ім прыводзіліся і канкрэтныя лічбы:
«В нынешней Белорусской Республике (то-бок у шасці паветах. — Заўв. рэд.) белорусов — 80%, евреев — 15%, поляков — 3%. В Витебской губернии белорусов — 65−68%, великорусов (так у дакуменце называлі рускіх. — Заўв. рэд.) и украинцев — 10−12%, евреев — 12−14%, латышей, литовцев — 8−10% и поляков — 3,4%. В Гомельской губернии белорусов — 80%, великорусов и украинцев — 4%, евреев — 12−14%, поляков — 1%. В Смоленской губернии белорусов — 40%. Таким образом, если подходить исключительно с точки зрения национального состава, тогда не подлежит никакому сомнению, что Витебская и Гомельская губернии и прилегающие к ним районы Смоленской губернии считаются чисто белорусскими по своему составу и логически должны были составлять часть Советской Белоруссии».
Але гэты энтузіязм падзялялі не ўсе. У Народным камісарыяце замежных справаў прапанова пашырыць межы БССР не атрымала падтрымкі. У Народным камісарыяце па нацыянальнасцях, які працягваў узначальваць Іосіф Сталін — адначасова са знаходжаннем на пасадзе генеральнага сакратара — вырашылі падлічыць колькасць насельніцтва па-іншаму. У іх атрымалася, што ў Гомельскай губерні беларусы нібыта складаюць 34% насельніцтва, рускія — 54%, у Віцебскай — 57,5% беларусаў і 32,5% рускіх. Кантэкст быў зразумелы: раз беларусаў не так ужо шмат, далучаць тэрыторыі неабавязкова.
Бітва за Невель, Себеж і Веліж
Тым не менш меркаванне прыхільнікаў далучэння беларускіх тэрыторый узяло верх. 12 ліпеня 1923 года спецыяльна створаная камісія ЦК РКП (б) па працы сярод беларусаў у Польшчы прыняла рашэнне: «Признать принципиально необходимым расширение границ Белоруссии и укрупнение теперешней Белорусской Республики».
Здавалася б, гэта была перамога. Але не поўная. Рашэнне прапаноўвалася прымаць у кожным канкрэтным выпадку з выездам на месцы. Але там пачалі адбывацца дзіўныя рэчы. Мясцовае камуністычнае начальства не хацела станавіцца пад крыло Мінска. Магчыма, частка з іх не ўспрымала беларусаў як асобную нацыю. Хтосьці не хацеў прыкладаць намаганняў і вучыць беларускую мову. Хоць афіцыйна палітыка беларусізацыі яшчэ не стартавала, яе набліжэнне ўжо адчувалася. Напрыклад, у сакавіку 1923 года на чарговым з’ездзе беларускай Кампартыі было заяўлена, што КП (б)Б «павінна зрабіць усе захады для наладжвання працы на беларускай мове, ствараючы нармальныя ўмовы для развіцця беларускай культуры», што «кіраўніцтва гэтай працай павінна быць ускладзена на партыйныя арганізацыі ў цэлым як у цэнтры, так і на месцах». Удзельнічаць у гэтым мясцовыя партыйныя кіраўнікі не хацелі.
Таму кіраўнікі Гомельскай губерні заявілі, што ў большасці паветаў нібыта жывуць рускія, што ў насельніцтва адсутнічае актыўная нацыянальная воля, а частка нават дэманструе «варожае стаўленне да культурнай працы на беларускай мове». Не выказвалі радасці і прадстаўнікі Віцебшчыны. Можна меркаваць, што нейкія настроі ў грамадстве сапраўды панавалі. Але не варта забываць пра дзесяцігоддзі, нават стагоддзі русіфікацыі, якая цягнулася яшчэ з перыяду Расійскай імперыі.
29 лістапада ў Маскве прапанавалі перадаць Беларусі шэраг раёнаў (быў нават складзены канкрэтны спіс), але гэта была яшчэ не канчатковая, а чарнавая прапанова. Віцебскае начальства і тут выказала ўпартасць. 8 снежня ў Крэмль была адпраўленая наступная заява: «Население Витебской губ. утратило бытовые белорусские черты и белорусский язык не знаком большинству населения губернии, за исключением одиночек-стариков». Таму маўляў, яны настойваюць на пераглядзе справы.
Але Масква гуляла ў вялікія знешнепалітычныя гульні, Віцебск на тым этапе быў ім не патрэбны. 18 снежня прадстаўнікоў губерні выклікалі на паседжанне Палітбюро. Але справа завяршылася банальна: мясцовае начальства спалохалася, двойчы не прыехала на паседжанне, якое дзеля іх перанеслі, пасля чаго пытанне было закрытае.
А вось асобныя тэрыторыі адстаяць не ўдалося. Гаворка пра Веліжскі, Невельскі і Себежскі паветы Віцебскай губерні. Усімі трыма гарадамі ў розны час валодалі як нашыя продкі, так і ўсходнія суседзі. Паводле чарнавога праекта гэтыя тэрыторыі мусілі вярнуцца да Беларусі. Але спецыяльная камісія па змене межаў паміж РСФСР і БССР, якую ўзначальваў Авель Енукідзэ (дарэчы, хросны бацька Надзеі Алілуевай, жонкі Іосіфа Сталіна), прапанавала пакінуць гэтыя паветы ў Расіі. Аргументы былі наступныя: колькасць беларусаў не перавышае 33%, эканамічна гэтыя паветы імкнуцца да Пскоўскай губерні. Так яны засталіся ў Расіі. Веліж — горад у сучаснай Смаленскай вобласці, Невель і Себеж — у Пскоўскай.
Асобная баталія разыгралася па двух паветах Гомельскай губерні: Гомельскім і Рэчыцкім. Усё тая ж камісія Енукідзэ сцвярджала, што «в этих уездах белорусское население составляет ничтожный процент, но представители Белоруссии настаивают на их присоединении исключительно по экономическим соображениям (спичечное производство — 3000 человек)».
Гэта было абсалютнай няпраўдай. Напрыклад, паводле перапісу 1897 года ў Гомельскім павеце жыло 74,1% беларусаў, 14,4% габрэяў і толькі 9,7% рускіх. Аналагічнай была карціна і ў Рэчыцкім павеце.
Беларусы гэта выдатна разумелі. Таму, дадаваў Енукідзэ, яны былі гатовыя пайсці на кампраміс. У выпадку далучэння Рэчыцкага і Гомельскага паветаў яны абяцалі не настойваць на перадачы трох паветаў Віцебскай губерні (Веліжскага, Невельскага і Себежскага)
У выніку 29 снежня 1923-га Палітбюро вырашыла пакінуць усе пяць спрэчных паветаў (тры паўночныя і два паўднёвыя) у складзе Расіі. Рашэнне па астатніх афіцыйна аформілі 4 лютага 1924-га. Тэрыторыя БССР павялічылася больш чым у 2 разы (да 110,5 тысяч квадратных км), а колькасць насельніцтва ўзрасла да 4,2 млн чалавек.
Два «ўзбуйненні»
Афіцыйна падзея 1924 года ўвайшла ў гісторыю як «першае ўзбуйненне БССР». Менавіта пад такой назвай вы можаце прачытаць пра яе ў школьных падручніках па гісторыі. Але часткова назва мае каланіяльнае адценне. «Узбуйненне» — гэта павелічэнне тэрыторыі. Нібыта беларусам перадалі гэтыя землі. А насамрэч толькі вярнулі тое, што забралі да гэтага.
Але частка земляў усё роўна засталася ў складзе Расіі. Таму беларускія камуністы працягнулі сваю працу. У тым жа лютым яны зноў папрасілі Маскву перагледзець межы. Гаворка ішла пра ўсё тыя ж Себежскі, Веліжскі і Невельскі раёны. Няўдала.
На нейкі час у пытанні была пастаўленая кропка. Здавалася, астатнія тэрыторыі не вярнуць, хоць беларусы не пакідалі надзею на гэта. У сакавіку 1926 года — тады кіраўніком БССР быў Аляксандр Крыніцкі, рускі па нацыянальнасці — на закрытым паседжанні Бюро ЦК КП (б)Б вырашылі выступаць за тое, каб «Гомель, Веліж — настойліва далучыць», але пры гэтым «устрымацца ад абмеркавання пытання пра Смаленск». Мяркуючы з усяго, гэтым горадам вырашылі ахвяраваць, каб атрымаць два папярэднія.
Якраз тады на «дапамогу» чарговым разам прыйшла Польшча. У траўні 1926 года ў гэтай краіне адбыўся дзяржаўны пераварот. Да ўлады прыйшоў Юзаф Пілсудскі, які ўсталяваў рэжым «санацыі» (ад лацінскага sanatio — аздараўленне). Фактычна гэта была вайсковая дыктатура. Новы рэжым пачаў новы наступ на беларускую мову і культуру. «Санацыя павінна была палекаваць беларусаў ад беларускага слова ў школах, ад беларускае казані ў касцёлах; мелася прапісаць занядужалым насельнікам „крэсаў усходніх“ антыбеларускія варшаўскія рэцэпты. А ў выніку — дарэшты выветрыць з беларускіх галоваў подумкі пра беларускую дзяржаўнасць. Вось дзе ўжо „сапраўды такія лекары маглі дастаць душу без пары“!» — пісаў літаратар Міхась Скобла.
Беларусы ў Мінску дзейнічалі аператыўна. У тым жа траўні яны адправілі чарговыя дакументы ў Маскву. «Апошнія падзеі ў Польшчы яшчэ больш абвастраюць тэрміновасць гэтага пытання. Акрамя гэтага цалкам відавочна, што найбольш зручным тэрмінам для афармлення гэтага далучэння можа стаць пачатак новага гаспадарчага года», — адкрыта гаварылася ў дакуменце.
Але мясцовае гомельскае начальства адрэагавала так, як і некалькі гадоў таму віцебскае. «Бюро губкома считает, что присоединение к Белоруссии будет встречено с недовольством рабочей массой и преобладающей частью крестьянства губернии и ухудшит политическое настроение трудящихся Гомельщины», — заявілі яны і папрасілі пакінуць рэгіён у Расіі (у якасці падачкі беларусам прапаноўвалі частку Рэчыцкага і Гомельскага паветаў). Тады ў Мінску пайшлі на неймаверную ў той час вольніцу: у верасні 1926-га дапусцілі ўцечку інфармацыі пра будучае далучэнне Гомельшчыны ў дзяржаўную ж прэсу (прыватнай ужо не засталося). Важную ролю ў прасоўванні гэтай ідэі адыграў Аляксандр Чарвякоў, кіраўнік ЦВК Беларусі, адзін з самых уплывовых міжваенных палітыкаў БССР.
Наступныя два месяцы на Гомельшчыне працавала чарговая камісія. Яна знайшла русіфікаваны рэгіён, чые жыхары не мелі выразнага меркавання, ці хочуць яны вярнуцца ў Беларусь. Тым не менш камісія зрабіла выразную выснову, што мясцовыя жыхары — беларусы па нацыянальнасці. Пасля гэтага на спрэчках была пастаўленая кропка. У снежні 1926-га адбылося «другое ўзбуйненне Беларусі» — краіне вярнулі Гомельскі і Рэчыцкі паветы. Яе тэрыторыя павялічылася да 125,8 тысячы квадратных км, насельніцтва — да 5 млн чалавек.
Зрэшты, Веліжскі раён, нягледзячы на прапанову камісіі, нам так і не аддалі.
Наш шчаслівы білет
У тых умовах Беларусь, без перабольшання, выцягнула шчаслівы білет. Вяртанне нашай тэрыторыі адбылося ў адносна ліберальныя 1920-я гады, калі з Крамлём яшчэ можна было спрачацца. У 1930-я гады гэта было б ужо немагчыма.
Калі б не было «ўзбуйненняў», Віцебск, Магілёў і Гомель мелі б усе шанцы стаць рускімі гарадамі. У гэтым пераконвае прыклад Смаленска. У дваццатыя гады ў аднайменнай губерні яшчэ існавалі беларускамоўныя школы і выходзілі газеты на беларускай мове. Але ўсё ХХ стагоддзе рэгіён існаваў у зусім іншай прасторы з зусім іншымі культурнымі кодамі, чым беларускія землі, якія трапілі ў склад БССР. Якім бы ён ні быў першапачаткова, Смаленск у выніку стаў рускім.
Ды і пытанне, ці захавалася б без Віцебска, Магілёва і Гомеля краіна. Заходняя Беларусь стала часткай БССР толькі ў 1939-м, калі Іосіф Сталін заключыў саюз з Адольфам Гітлерам, паводле якога бакі таемна дамовіся падзяліць Польшчу і зоны ўплыву ва Усходняй Еўропе. Да гэтага маленечкая БССР цалкам магла ператварыцца ў аўтаномную рэспубліку ў складзе РСФСР. Як, напрыклад, Карэла-Фінская ССР, якая стала ў 1956-м аўтаномнай рэспублікай і ў выніку страціла сваю нацыянальную ідэнтычнасць.
Практычна ўсе людзі, якія ўдзельнічалі ў працэсе вяртання беларускіх тэрыторый, сталі ахвярамі масавых рэпрэсій. Чарвякоў скончыў жыццё самагубствам, Кнорын і Багуцкі былі расстраляныя, Луцкевіч памёр у ГУЛАГу. Зрэшты, расстраляныя былі і людзі, якія перашкаджалі гэтаму працэсу: і Красцінскі, і Енукідзэ. Але галоўнае, што вяртанне беларускіх земляў адбылося. І цяпер незалежная Беларусь існуе ў межах, вызначаных менавіта тады.
Чытайце таксама
