Уладзімір Пуцін даў інтэрв'ю амерыканскаму журналісту Такеру Карлсану. 23 хвіліны з дзвюх гадзін гутаркі расійскі прэзідэнт, узрадаваўшыся, што ў Карлсана ёсць гістарычная адукацыя, выдаткаваў на экскурс у гісторыю Расіі, Украіны і Беларусі. Але лепш бы гэтага не рабіў: за кароткі час ён дапусціў мноства памылак і ляпаў. Тлумачым, пра што гаворка.
Значная частка насельніцтва ВКЛ — рускія?
Спачатку слова Пуціну: «Раздробленая Руская дзяржава стала лёгкай здабычай той імперыі, якую стварыў калісьці Чынгісхан. Яго пераемнікі, хан Батый, прыйшлі на Русь, разрабавалі практычна ўсе гарады, разбурылі іх. Паўднёвая частка, дзе быў Кіеў, дарэчы, некаторыя іншыя гарады, яны проста страцілі самастойнасць, а паўночныя гарады захавалі частку свайго суверэнітэту. Плацілі даніну ў Арду, але частку суверэнітэту захавалі. А потым з цэнтрам у Маскве пачала складвацца адзіная Расійская дзяржава. Паўднёвая частка рускіх земляў, уключаючы Кіеў, пачала паступова цягнуцца да іншага „магніта“ — да таго цэнтра, які складваўся ў Еўропе. Гэта было Вялікае Літоўскае княства. Яго нават называлі Літоўска-Рускае, бо рускія складалі значную частку гэтай дзяржавы. Яны размаўлялі на старажытнарускай мове, былі праваслаўнымі».
Працэс мангольскага нашэсця Пуцін у цэлым апісвае правільна. Фармаванне двух цэнтраў — Масквы і Вільні (сталіцы ВКЛ) — таксама. З нацяжкай прымем і згадку пра Літоўска-Рускую дзяржаву: у ХІХ стагоддзі расійскія гісторыкі сапраўды называлі так ВКЛ. Але наступная выснова Пуціна — «бо рускія складалі значную частку гэтай дзяржавы. Яны размаўлялі на старажытнарускай мове, былі праваслаўнымі» — выклікае шок і не вытрымлівае крытыкі.
Старажытнаруская мова была агульнай для продкаў беларусаў, украінцаў і рускіх прыкладна да XIV стагоддзя. У канцы гэтага стагоддзя ў сілу палітычных рэалій са старажытнарускай мовы адасобілася некалькі рэгіянальных формаў вуснай мовы і як мінімум тры паўнавартасныя пісьмовыя мовы: стараруская (папярэдніца сучаснай рускай у Маскоўскай дзяржаве), старажытнанаўгародская і яшчэ адна мова, якая ў навуцы мае тры раўнапраўныя назвы: старабеларуская (у нас), стараўкраінская (ва Украіне) і заходнеруская (у Расіі). Як адзначае гісторык Алег Дзярновіч, «пачынаючы з XV стагоддзя мы па ўсіх лінгвістычных і гістарычна-культурных крытэрах можам смела сцвярджаць пра існаванне самастойнай старабеларускай мовы», якая вылучылася са старажытнарускай. Так што жыхары ВКЛ размаўлялі на старажытнарускай толькі на першым этапе існавання сваёй дзяржавы.
Далёка не ўсе жыхары ВКЛ былі праваслаўнымі. Сярод іх сустракаліся паганцы (хрышчэнне часткі княства стартавала толькі ў канцы XIV стагоддзя), каталікі, потым пераважалі ўніяты. Ды і праваслаўе ў ВКЛ і ў Маскве было вельмі розным. Нашыя продкі адносіліся да гістарычнай Кіеўскай мітраполіі Канстанцінопальскага патрыярхату. Толькі ў 1688 годзе пасля захопу Кіева сучасныя рускія перападпарадкавалі яе сабе — але і тады нашая праваслаўная царква ў Рэчы Паспалітай захавала незалежнасць ад Масквы, перанёсшы кафедру ў Вільню. Што да нашых усходніх суседзяў, то ў 1448-м яны самавольна абралі сабе мітрапаліта — гэты статус канстанцінопальскі патрыярх прызнаў толькі ў 1589-м. Такім чынам, праваслаўе ў ВКЛ было самым распаўсюджаным толькі ў першую палову яго існавання і ўвесь гэты час абсалютна незалежным ад Масквы.
Гэтыя факты ўжо паказваюць, што няма ніякіх падставаў казаць пра адзінае насельніцтва.
Акрамя таго, ВКЛ у мінімальнай ступені ахоплівала землі сучаснай Расіі (Смаленшчыну, Браншчыну і да т.п.).
Але галоўнае, што Пуцін, кажучы пра тое, што «расіяне складалі значную частку гэтай дзяржавы», дэманструе поўнае неразуменне рэалій таго часу. А яшчэ — што такое нацыянальная дзяржава (а цяперашнія дзяржавы ў пераважнай большасці — акурат нацыянальныя). Пры ўсёй розніцы падыходаў і азначэнняў гэтага тэрміна, можна вылучыць самае галоўнае — узнікненне нацыянальных дзяржаваў звязанае з пераходам ад саслоўнай да грамадзянскай арганізацыі грамадства, пры якой жыхары краіны роўныя паміж сабой, а паняцці «дзяржава» і «нацыя» не супярэчаць адно аднаму. Калі зусім спрашчаць, то асновай для аб’яднання людзей да з’яўлення нацыянальных дзяржаваў было падпарадкаванне манархам, незалежна ад этнічных асаблівасцяў. Пазней жа асновай стала акурат культурная і моўная супольнасць груп людзей, незалежна ад іх становішча ў грамадстве.
Масава па ўсёй Еўропе працэс нацыянальнага будаўніцтва і з’яўлення нацыянальных дзяржаваў пачаўся толькі ў XIX стагоддзі, ён працягваўся і ў XX, калі на карце з’явілася Украіна. У Сярэднявеччы, пра якое кажа Пуцін, працэс афармлення нацый і стварэння нацыянальных дзяржаваў толькі пачынаўся. Такой нацыі, як рускія, таксама не існавала. Таму ўсе яго развагі бессэнсоўныя.
Блытаніна ў тры стагоддзі
Цяпер зноў перададзім слова Пуціну: «Але потым адбылося аб’яднанне — унія Вялікага Княства Літоўскага і Польскага каралеўства. Праз некалькі гадоў яшчэ адна унія была падпісаная ўжо ў духоўнай сферы, і частка праваслаўных святароў падпарадкавалася ўладзе папы рымскага. Такім чынам вось гэтыя землі аказаліся ў складзе польска-літоўскай дзяржавы».
Унія паміж ВКЛ і Польшчай была заключаная ў 1569 годзе, рэлігійная Берасцейская унія — у 1596-м. Розніца не ў некалькі гадоў, а ў 27.
Што далей кажа Пуцін? «Але палякі дзесяцігоддзямі займаліся апалячваннем гэтай часткі насельніцтва: укаранялі туды сваю мову, пачалі ўкараняць ідэю пра тое, што гэта не зусім рускія, што, паколькі яны жывуць ля краю, яны ўкраінцы. Першапачаткова слова „ўкраінец“ значыла, што чалавек жыве на ўскраіне дзяржавы, „ля краю“, або займаецца памежнай службай, па сутнасці. Гэта не азначала нейкай асаблівай этнічнай групы. Дык вось палякі ўсяляк апалячвалі і ў прынцыпе ставіліся да гэтай часткі рускіх земляў досыць жорстка, калі не сказаць жахліва. Усё гэта прывяло да таго, што гэтая частка рускіх земляў пачала змагацца за свае правы. І пісалі лісты ў Варшаву, патрабуючы захавання сваіх правоў з тым, каб сюды пасылалі, у тым ліку ў Кіеў, людзей».
«Калі гэта было, у якія гады?» — спытаў яго журналіст.
«Гэта было ў XIII стагоддзі», — адказаў Пуцін.
У гэтай цытаце блытаніна поўная. У XIII стагоддзі было створанае Вялікае Княства Літоўскае. Заходнія ўкраінскія землі (Галіччына, Валынь і Закарпацце) тады ўваходзілі ў незалежнае Галіцкае княства і не ўваходзілі у Залатую Арду — мангольскую дзяржаву. Астатняя частка Украіны — Кіеў, Чарнігаў, Пераяслаў, левабярэжная і стэпавая Украіна — знаходзілася пад уладай манголаў. Пасля чаго вялікі князь Альгерд далучыў яе да ВКЛ. Гэта здарылася ўжо ў XIV стагоддзі. У сваю чаргу ў склад Польшчы ўкраінскія землі ўвайшлі ў XVI стагоддзі. Як за тры стагоддзі да гэтага палякі маглі прыгнятаць мясцовых жыхароў — загадка.
Зрэшты, потым расійскі прэзідэнт усё ж вяртаецца ў патрэбны час і працягвае: «У 1654 годзе, крыху раней нават, людзі, якія кантралявалі ўладу ў гэтай частцы рускіх земляў (тут ён кажа пра Украіну. — Заўв. рэд.), звярталіся ў Варшаву, паўтараю, з патрабаваннем, каб да іх адпраўлялі людзей рускага паходжання і праваслаўнага веравызнання. А калі Варшава ім у прынцыпе нічога не адказала і практычна як бы адпрэчыла гэтыя патрабаванні, яны пачалі звяртацца ў Маскву, каб Масква іх забрала да сябе».
Перыяд знаходжання сучаснай Украіны ў складзе Польшчы не варта ідэалізаваць. Нацыянальны і рэлігійны прыгнёт (палякі былі каталікамі, украінцы — праваслаўнымі) справакаваў шэраг паўстанняў. Самае маштабнае з іх, пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага, перарасло ў вызваленчую вайну.
Але калі Пуцін кажа «яны пачалі ўкараняць ідэю пра тое, што гэта не зусім рускія, што, паколькі яны жывуць ля краю, яны ўкраінцы», то зноў вяртае нас да размовы пра нацыянальную дзяржаву. Рэч Паспалітую (якая акурат была створаная ў 1569 годзе і ў якой жылі продкі будучых палякаў, беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў, аб’яднаныя ўладай караля) суседзі падзялілі, перш чым яна паспела стаць нацыянальнай дзяржавай (ці некалькімі такімі дзяржавамі). У XVII стагоддзі, пра якое кажа Пуцін, працэс афармлення нацый і стварэння нацыянальных дзяржаваў яшчэ быў далёкі ад завяршэння. Развагі расійскага прэзідэнта пра рускіх і ўкраінцаў бессэнсоўныя і антынавуковыя.
У 1654 годзе ў падданства Рускай дзяржавы прынялі казакоў — асаблівую супольнасць людзей, якая сфармавалася да сярэдзіны XVI стагоддзя на тэрыторыі Дзікага поля (гістарычная вобласць у сучаснай Украіне паміж Днястром і Донам, у яе цэнтры знаходзіцца Днепр). Але гэта Расія трактавала падпісаны дакумент як чарговы крок да пашырэння тэрыторыі і ўключэнне Украіны ў склад сваёй дзяржавы, а вось казакі ўспрымалі яго як магчымасць атрымаць моцнага саюзніка, бо на практыцы яна рабілася практычна самастойнай дзяржавай. Ужо праз чатыры гады казакі пераарыентаваліся на Рэч Паспалітую.
Такім чынам, расійскі прэзідэнт прадэманстраваў сваё поўнае неразуменне гістарычных працэсаў, агучыў прэтэнзію на беларуска-літоўскае ВКЛ, а таксама чарговым разам прадэманстраваў, што мае ідэфікс пра адсутнасць традыцый украінскай дзяржаўнасці.
Чытайце таксама
