Аляксандр Кабанаў — 51-гадовы блогер з Бярозы. Разам з сябрам Сяргеем Пятрухіным яны рабілі YouTube-канал «Народный репортер». У 2020-м, калі Сяргея Ціханоўскага затрымалі, з блогерам звязалася яго жонка Святлана. Сказала, што муж давярае толькі яму, і папрасіла дапамагчы зарыентавацца ў свеце вялікай палітыкі. Кабанаў стаў прэс-сакратаром яе ініцыятыўнай групы, але ненадоўга. 15 чэрвеня яго выклікалі ў паліклініку на аналізы і па дарозе дадому затрымалі. Аляксандра асудзілі па двух крымінальных артыкулах і асудзілі на тры гады пазбаўлення волі ў калоніі агульнага рэжыму. З улікам пераліку часу ў СІЗА ён правёў за кратамі 2,5 года. У снежні 2022-га выйшаў на волю і пакінуў Беларусь. «Люстэрка» пагаварыла з экс-палітвязнем пра жыццё ў калоніі, Віктара Бабарыку і першыя крокі Святланы Ціханоўскай у палітыцы.
Цяпер Аляксандр знаходзіцца ў Вільнюсе. Сустракаецца са знаёмымі і будуе планы на будучыню. На тыдні ў яго раскладзе — каля дзясятка інтэрв'ю. Нягледзячы на гэта, жартуе, што зорная хвароба яму не пагражае. Галоўнае для яго — расказаць людзям пра тое, што адбываецца ў ПК № 1 Наваполацка і турме № 4 Магілёва.
— Як вас сустрэлі на волі? Як вашыя бацькі?
— Добра, бадзёра, здароўе не падводзіла (усміхаецца). Яны жывуць у вёсцы ў Бярозаўскім раёне, а мой дом на хутары. Пасля вызвалення збіраўся паехаць да сябе, але родныя папярэдзілі: там усё раскралі. Бо ў мяне ўсё было апісана, і перад арыштам я шмат чаго адтуль вывез, усё ж заставаліся кухня, мікрахвалёўка, чайнік, лядоўня. А галоўнае — у мяне ж там гектар зямлі быў абнесены плотам. Дык яго знялі — і слупы, і сеткі, а туі выкапалі. Хтосьці ведаў: я сяджу, а дома нікога няма. Хто? Мне нецікава. Я разумеў, што буду з’язджаць з Беларусі, проста нікому не казаў. Хацеў пабыць з бацькамі.
Увогуле, на хутар так і не паехаў. З ім, дарэчы, быў звязаны яшчэ адзін цікавы момант. Калі сядзеў у калоніі, атрымаў ліст з сельсавета, што мушу выкасіць траву [ля ўчастка]. Не зраблю — будзе штраф. Я адказаў: напішыце адміністрацыі нашай калоніі, каб яны мяне туды прывезлі ў кайданках, і я пакашу. А яшчэ прапанаваў аўтару ліста самому пакасіць. Мабыць, у яго зашмат часу. Пасля гэтага ён вырашыў мне больш не пісаць.
— Ужо паспелі пачытаць навіны? Якая з іх вас больш за ўсё здзівіла?
— Мяне здзіўляюць заявы Пазняка. Напрыклад, усіх пасадзіць або што Ціханоўская будзе сядзець. Карацей, усе будуць у турме, акрамя Пазняка, а ён будзе хадзіць як наглядчык і вучыць жыццю. Здаецца, чалавек жыве на Месяцы і не трымае руку на пульсе.
— Нечакана, я думала, вы скажаце нешта пра сілавікоў.
— Сілавікі мяне не цікавяць, але калі адбываецца раздрай [у апазіцыі], дзяльба ў стылі «а ты хто такі? а ты хто такая?» — гэта не ўпрыгожвае людзей. Не ўмееце знайсці агульную мову, сабрацца і нешта вырашыць — тады нафіг вы патрэбныя. Людзі, адыдзіце і не нервуйце. Гэта мяне зачапіла. Я ў турме пра гэта не ведаў, а калі выйшаў і ўбачыў, з’явілася адчуванне, што нічога ў жыцці не мяняецца. Ужо ванітуе ад гэтых паддывановых гульняў. Хочацца разумную каманду, якая імкнецца да нейкай перамогі.
Як на мяне, палітычныя прафесіяналы могуць ваяваць паміж сабой толькі тады, калі яны ўжо прыйшлі да ўлады і ў парламенце абмяркоўваюць нейкія моманты. А калі вы жывяце за мяжой і ў вас няма ні рэальнай улады, ні рычагоў кіравання краінай, а вы ўжо пачынаеце паміж сабой нешта дзяліць — гэта нонсэнс, трызненне вар’ята. Што вы дзеліце?
— Каго вы маеце на ўвазе?
— Не буду цяпер пералічваць прозвішчы. У мяне сабрана дастаткова інфармацыі. Думаю, паводле яе будзе зроблены матэрыял, але гэта здарыцца тады, калі мы вернемся ў Беларусь. У іншую Беларусь. Тады будзе час расказаць, хто ёсць хто.
— Заснавальнік фонду BYSOL Андрэй Стрыжак пісаў, што вас давялося эвакуяваць. Навошта гэта спатрэбілася, калі вы адседзелі ўвесь тэрмін?
— Пасля вызвалення мяне паставілі на ўлік на два гады, таму я невыязны. Дадому да мяне для праверак прыязджала міліцыя (бывала, і па два разы на тыдзень), і кожную нядзелю я мусіў наведваць Бярозаўскі РАУС, каб адзначацца. Калі б я хоць раз не прыехаў, на мяне адразу ж завялі б «адміністрацыйку», а потым «крыміналку». Усё гэта вельмі жорстка кантралюецца.
Да таго ж мяне збіраліся паставіць на ўлік у сельсавет. Адтуль таксама мусілі прыязджаць нейкія камісіі. Карацей, аблажылі з усіх бакоў, таму калі б я проста захацеў пакінуць Беларусь, то не змог бы.
«Света была не гатовая да інтэрв'ю і камунікацыі з прэсай. Сказала: „Я буду сядзець дома. Можна неяк без мяне?“»
— Давайце вернемся да пачатку. Як вы пазнаёміліся з Сяргеем Ціханоўскім і пазней сталі прэс-сакратаром ініцыятыўнай групы Святланы?
— Сяргей прыехаў да нас браць інтэрв'ю. Пра яго тады асабліва ніхто не ведаў, на канале ў яго было вобмаль падпісчыкаў. Нават не памятаю, пра што быў гэты сюжэт. Мабыць, пра нашую дзейнасць. Мы пагаварылі. Неўзабаве ў Мінску праходзіў пікет Мікалая Маслоўскага (блогера і прадпрымальніка. — Заўв. рэд.). Мы вырашылі зацягнуць туды ўсіх блогераў. Яшчэ там з Ціханоўскім пагаварылі і пачалі размаўляць.
Калі Сяргея пасадзілі, Святлана мне патэлефанавала. Сказала, муж перадаў, каб яна звязалася са мной, бо ён давярае толькі мне, і папрасіла дапамагчы. Я пагадзіўся. А як інакш? Уявіце, вы мужчына, вам тэлефануе жанчына, хай і незнаёмая. Яна адна. Яна, груба кажучы, у бядзе, у праблемах. Яна заступілася за мужа, высунулася. Няхай у нас з Сяргеем былі і не асабліва сяброўскія адносіны, хутчэй таварыскія, але чалавек сядзіць у турме. Ён даў мой тэлефон, сказаў звярнуцца. Калі я пасылаю яе, то аўтаматычна і яго.
— З якімі думкамі вы ва ўсё гэта ўключаліся?
— Папярэджваў усіх, хто са Святланай працаваў: «Вы гатовыя ў турму?» Усе думалі, жартую, пыталі: «А ты гатовы?» Адказваў: «Ужо даўно». Да гэтага ў нас з Сяргеем Пятрухіным ужо гады два-тры як былі затрыманні, нам пагражалі. Калі аказваліся ў ІЧУ, нам казалі: «Будзеце сядзець». Увогуле, псіхалагічна мы былі на гэта настроеныя. Хоць хацелася б, каб без гэтага. У нейкі момант, калі пачалі выбудоўвацца чэргі і пайшоў маральны і душэўны ўздым, мне ўжо было напляваць на пагрозы і ўсё, што будзе. Думаў, ё-маё, у Беларусі ўпершыню за ўсю яе незалежную гісторыю пачынаюць адбывацца такія падзеі. І я ў іх не буду ўдзельнічаць? Ды не. Буду абавязкова!
— Чым вы займаліся, калі далучыліся да ініцыятыўнай групы Ціханоўскай?
— Я некалькі разоў вылучаўся кандыдатам у дэпутаты, плюс у нас былі розныя ініцыятывы, напрыклад, збор подпісаў супраць будаўніцтва акумулятарнага завода. У мяне ўжо былі нейкая каманда і досвед. Я гэтым досведам падзяліўся.
Першапачаткова арганізоўваў збор подпісаў па Брэсце і Брэсцкай вобласці, каардынаваў дзеянні актывістаў. Але, груба кажучы, там каардынаваць нічога не трэба было. Праз два дні я ўжо ў гэта не ўмешваўся. Усё працавала само. Я толькі рабіў рэкламу ў сацсетках пра тое, у якіх гарадах, дзе і ў колькі будуць пікеты.
Калі зразумеў, што з каардынацыяй мне можна заканчваць, прапанаваў Свеце стаць прэс-службай ініцыятыўнай групы. Яна была не гатовая да інтэрв'ю і камунікацыі з прэсай. Сказала: «Я буду сядзець дома. Можна неяк без мяне?» Кажу: «Так не атрымаецца». Яна была вельмі спалоханая, і мы пачалі рабіць першыя падрыхтоўчыя крокі. Разбіралі, як паводзіцца перад камерай, як гаварыць. Яшчэ адзін важны момант — правакацыйныя пытанні. На іх нельга адказваць груба: «Не хачу пра гэта гаварыць». Таму абмяркоўвалі, як перавесці размову на іншую тэму.
Самае галоўнае з такіх пытанняў датычыла мільёна даляраў (у дачным доме Сяргея Ціханоўскага падчас трэцяга ператрусу нібыта знайшлі 900 тысяч даляраў. — Заўв. рэд.). У нас не было інфармацыі, што гэта за грошы. Я ёй сказаў: «Ні ў якім разе не давай тут ніякіх адказаў». Калі, тлумачыў, спытаюць, адказвай як ёсць: як вы жывяце, што грошай у вас не асабліва. Яшчэ адно з такіх пытанняў: «Як вы ставіцеся да Лукашэнкі?» Цяпер ужо і не памятаю, што раіў на яго адказваць. Нешта накшталт «ніяк» ці «ў мяне ёсць муж, і я яго кахаю».
Света ўсё засвойвала досыць хутка, а прэса ўжо выстройвалася ў чаргу. У мяне шмат знаёмых у СМІ. Яны пачалі тэлефанаваць. Я разумеў: трэба пачынаць з грандыёзнага і з людзей прафесійна падрыхтаваных. Мы выбралі Бі-бі-сі, маскоўскі офіс. Я папрасіў, каб яны загадзя выслалі мне пытанні, якія будуць задаваць, і папярэдзіў карэспандэнта: «Мне патрэбны вобраз хатняй гаспадыні, звычайнай жанчыны». Сказаў гэта, каб яны не спрабавалі зрабіць з яе палітыка. Тлумачыў як ёсць: гэта звычайны чалавек, таму пытанні прасіў скласці такія, каб гэты вобраз раскрыць. Патрэбны быў пункт адліку для іншых журналістаў. Разуменне вобраза.
— Былі моманты, калі вам даводзілася супакойваць Святлану?
— Было вельмі цяжка. Яна была напалоханая — ператрусы, на маці Сяргея ціснуць. Часам у яе здараліся ледзь не істэрыкі: «Мне больш нічога не трэба. Я не хачу, навошта я ў гэта ўлезла». Тады я казаў: «Света, на сёння ўсё. Адмяняем усе інтэрв'ю. Адпачывай цэлы дзень, займайся дзецьмі. Адаспіся. А заўтра гадзін у 10 раніцы мы з табой звязваемся». На наступны дзень тэлефаную: «Як ты сябе адчуваеш?» Яна мне: «Здаецца, нармальна». І працягваем працаваць далей.
— Якой вы ўбачылі Ціханоўскую праз два з паловай гады?
— Калі быў у турме, туды прыходзіла «эсбэшка» (газета «СБ. Беларусь сегодня». — Заўв. рэд.). Там сустракаў нейкія фатаграфіі Светы і паклёпніцкія артыкулы, але між радкоў тэксту можна было зразумець, пра што гаворка. Тады я ўжо бачыў: гэта іншая Ціханоўская. Пасля вызвалення паглядзеў, як яна камунікуе, выступае. Яна трымае сябе ў руках, сканцэнтраваная. Гэта чалавек, у якога вялікая адказнасць, які гатовы прымаць рашэнні, гаварыць з людзьмі. Цяпер у яе сур’ёзны ўзровень. Як яна можа выступаць на форумах! Я б да гэтай трыбуны баяўся падысці (смяецца). А яна цягне сваю лямку, і за гэта ёй павага. Ну, а ў плане палітычным і працы Офіса — я ў гэтыя падрабязнасці стараюся не лезці. У мяне на сёння іншыя мэты і задачы.
— Вы ўжо бачыліся са Святланай?
— Калі прыехаў у Вільнюс, са мной звязалася яе прэс-сакратарка і запрасіла на сустрэчу. Мы са Светай узялі гарбату, і ў нас была звычайная жыццёвая размова. Гаварылі пра ўсё — пра турму, пра тое, у якіх перыпетыях Света пабывала. Тады я размаўляў не са Святланай Ціханоўскай — палітыкам, а са Святланай Ціханоўскай — чалавекам. І тут яна дакладна такая ж. Мы пасядзелі хвілін сорак. Дамовіліся яшчэ сустрэцца.
— Не казалі адно аднаму, маўляў, навошта мы ўвязаліся ва ўсё гэта?
— Я такога ніколі не скажу. А яна, шчыра кажучы, сказала: «Саша, у што мы ўвязаліся» (смяецца). Сказала: «Ты быў адзіны чалавек, які тады мог на мяне паўплываць, чаму ты мне дазволіў усё гэта зрабіць?» Адказваю: «Света, чым ты незадаволеная? Ты ж увайшла у гісторыю нашай краіны! На сённяшні момант — з добрага боку». Але разумею, жанчыны ў большасці выпадкаў — гэта людзі, якім [важнейшая] сям’я, дзеці. А такая ўвага можа сур’ёзна ўплываць на чалавека.
«Заўхоз адразу сказаў, што кожны дзень ходзіць і пра мяне дакладвае, расказвае, што гавару, з кім»
— Судзілі вас у Магілёве разам з сябрам Сяргеем Пятрухіным. На першым паседжанні вы паводзіліся, скажам так, дзёрзка. Нават запатрабавалі, каб вас выдалілі з працэсу. Чаму так?
— У той дзень да мяне з Брэста ў Магілёў прыехалі родныя і сябры. Я хацеў іх убачыць. Заходжу ў суд, а там сядзяць хлопцы, з якіх з юнацтва робяць нягоднікаў. Мяне гэта зачапіла. На той момант мы з Сяргеем не ведалі, што яны са школы міліцыі, сказалі ім: «Да нас прыехалі родныя. Устаньце і сыдзіце, дайце іх убачыць». Звярнуліся і да суддзі. Яна адказала, што ў нас роўнасць. Маўляў, хто першы прыйшоў, таго і тапкі, таму яны будуць тут сядзець. Вырашыў: «Тады трымайцеся». Я ў іх гульні не гуляю. Хочаце, каб было так — без мяне. Лепш паеду ў камеру і буду там сядзець.
Што ж да тэрміну, то ў мяне не было ілюзій. Адвакат адразу папярэдзіла: па любым артыкуле, які мне дадуць, атрымаю максімум. І следчы казаў: «Будзеш сядзець столькі, колькі скажу». Успомніў цікавы выпадак. Мяне ж арыштоўвалі ў ІЧУ, дзе я адбываў 15 сутак. Неяк, калі мяне вялі ў прагулачны дворык, сустрэў па дарозе начальніка ізалятара. Ён кажа: «Праз пяць дзён паедзеш дадому». Адказваю: «Напэўна, адсюль я ўжо паеду не дадому, а далей». Ён: «Такога не можа быць». А тады ўжо ішлі пасадкі, узялі Ціханоўскага і ягоную каманду. Літаральна на наступны дзень у камеры адчыняюцца дзверы, заходзяць барбосы ў цывільным, выстаўляюць абвінавачанні і забіраюць на ператрусы. Затрымліваць мяне прыехаў АМАП. Саджуся ў мікрааўтобус, і ў мяне ў галаве: «Тры гады». А перад тым як везлі ў СІЗА, бацька падышоў, каб мяне абняць, спытаў: «Надоўга?» Я адказаў: «Відаць, гадкі на тры». Так і здарылася.
— У жніўні 2021-га вас этапавалі ў ПК № 1 Наваполацка. Як там было?
— Там я пазнаёміўся з цудоўнымі людзьмі, якіх называю «садысты ў пагонах». Яшчэ да прыезду туды разумеў, што гэта за месца. Падчас этапаў я размаўляў з людзьмі, якія ўжо пабывалі ў калоніях. Пра «адзінку» хадзілі самыя змрочныя чуткі. Казалі, там наогул трашак. Які? Асабліва не тлумачылі. Але калі адвакат паведаміла, што накіруюць у ПК № 1, адказаў: «Зараз пачнецца весялуха». Яна мне: «Там сядзіць мой кліент, я да яго езджу, усё нармальна». Яна не разумела, што калі яна размаўляе з чалавекам, гутарка, як і тэлефонныя размовы, праслухоўваецца. Калі хтосьці хоць слова ляпне, яго гнабяць. Я, напрыклад, лічы, увесь тэрмін прасядзеў у ШІЗА. Плюс у мяне не было вольнага асабістага часу.
Наогул, калі я толькі туды прыехаў, на мяне адразу ж склалі акт за расшпіленыя гузікі. За ім у той жа дзень пайшоў другі: нібыта колькасць фатаграфій, якія ў мяне былі, не адпавядае заяўленаму ў вопісе. Потым мяне паставілі мыць унітазы. Я адмовіўся — і мяне на месяц замкнулі ў штрафным ізалятары ў адзіночцы.
У памяшканні было халаднавата і волка. Туды адразу ж прыйшоў супрацоўнік. Кажа: «Нешта ў цябе вельмі горача, трэба зрабіць вентыляцыю». І разбіў шкло. У ізалятары тады рабілі рамонт, мянялі вокны. Мая камера была наступная на чарзе, але ўвесь тэрмін я прабыў там з разбітым акном, побач з якім знаходзіліся мае нары. Гэта быў канец жніўня — пачатак верасня. Першыя два тыдні было халаднавата, потым мне пашанцавала: на дварэ пацяплела.
— Што ўяўляе сабой ШІЗА?
— Звычайны пакой, увесь у плітцы, як у моргу. Нары прышпіленыя да сцяны, пасярэдзіне стол і вузенькая лавачка. Ёсць рукамыйнік і дзірка ў падлозе. У ШІЗА не выдаюць ні матраца, ні коўдры. Мая асноўная задача была сагрэцца. Адціскацца, прысядаць. Прыходзіш у нармальную фізічную форму. Дыхаеш узмоцнена. Ноччу здымаеш з сябе вопратку, каб ёю сагрэцца. Спрабуеш сагрэць дошкі сваім целам. Абмотваеш галаву ручніком, увесь скурчваешся, дрыжыш ад холаду, але засынаеш, таму што спаць хочацца ўсё роўна.
Кожны дзень, нават у нядзелю, да мяне прыходзіў начальнік калоніі і пытаў: «Ты яшчэ не размаўляеш сам з сабой? Дах не едзе?» Я адказваў: «Не, з дахам у мяне ўсё ў парадку». Гэта яго вельмі напружвала. Іх бянтэжыла, што я ўсміхаюся, недзе спрабую жартаваць. А я думаў пра добрае — пра выспы, мора, сонца.
Калі выйшаў, мяне паставілі на дрот: трэба было здабываць медзь са здаровых кабеляў. Працаваў шэсць дзён на тыдзень (хоць там былі і тыя, у каго двух-, трохдзёнка) з 8.30 да 17.00. Кожную гадзіну — пяць-дзесяць хвілін адпачынку. Вызваляўся, прыходзіў у атрад, мне давалі венік — трэба было прыбіраць сцежкі паміж сталоўкай, атрадамі. Пакуль лісце не апала, асабліва падмятаць там не было чаго — і так чыста, але ўсё роўна дзве гадзіны хадзіў па тэрыторыі. Усё гэта кантраляваў чалавек, які знаходзіўся побач. Потым вячэра, за ёй праверка — ці ўсё на месцы, потым ідзеш адзначацца, чысціць зубы і спаць. Вольнага часу, каб заварыць гарбату ці каву, у мяне не было. Нават у нядзелю была нейкая праца.
Супрацоўнікаў калоніі можна падзяліць на дзве катэгорыі: тыя, хто проста выконвае сваю задачу і нікуды не лезе, і тыя, якім могуць даць каманду прэсаваць, збіваць. У пакоі, куды мяне пасялілі, я быў пад наглядам заўхоза атрада. Ён адразу сказаў, што кожны дзень ходзіць і пра мяне дакладвае, расказвае, што гавару, з кім.
Адразу ў калоніі спрабавалі настроіць супраць мяне калектыў. У выніку былі тыя, хто абыходзіў мяне бокам, і чалавек 20−30, якія са мной нармальна размаўлялі. Мы не абмяркоўвалі палітыку, размаўлялі за жыццё. Хоць калі мяне перавозілі «на крытую» ў Магілёў (турма № 4. — Заўв. рэд.), у матэрыялах справы было напісана, што я адмоўна ўплываю на асуджаных.
— У ПК № 1 знаходзіцца Віктар Бабарыка. Вы з ім перасякаліся?
— Так, калі на прамзону ішоў, неяк падчас абеду мы з ім сядзелі за адным сталом.
Так, ён быў цалкам ізаляваны, але адміністрацыя старалася абыходзіць яго бокам. Зняволеных жа за кантакт з ім адпраўляюць у ШІЗА. Павітаўся — у ізалятар, нехта паднёс яму сумкі — туды ж. Ён і сам добра разумее сітуацыю, таму імкнецца людзей не падстаўляць. Праходзіць міма і ўсім выглядам паказвае: не трэба да мяне падыходзіць, у вас могуць быць праблемы.
Ведаю, што ў нейкі момант яго перавялі на вуглі (ён выпальваў драўняны вугаль. — Заўв. рэд.). Тамсама быў і Урад (палітвязень Дзяніс Урад — капітан Генштаба Узброеных сіл, якога асудзілі на 18 гадоў за здраду дзяржаве. — Заўв. рэд.), яго туды адразу паставілі.
Пры гэтым я бачыў: псіхалагічна Бабарыка не зламаны, ходзіць, усміхаецца. Упэўнены, ён разумее, што ўвесь тэрмін сядзець не будзе. Да яго часта прыязджае адвакат. Пазней, калі я ўжо сядзеў у Магілёве і размаўляў з людзьмі, якіх этапавалі туды з «адзінкі», пра Бабарыку яны расказвалі тое самае, што бачыў і я.
«Ранкам давалі станкі, каб пагаліцца, і я парэзаў вены на руках. На кожнай ад локця да запясця было па пяць разрэзаў»
— У кастрычніку 2021-га вас у калоніі перавялі ў ПКТ — памяшканне камернага тыпу. Як гэта здарылася?
— Па-іншаму яго яшчэ называюць «бур» — гэта барак узмоцненага рэжыму. Пачыналася ўсё так. Я другі раз выйшаў з ШІЗА, дзе прабыў дзесяць дзён. Назаўтра да мяне падышоў адзін з вязняў, спытаў, ці буду пісаць на памілаванне. «З якога перапуду цябе гэтае пытанне цікавіць?» — пытаю. Ён адказаў: «Мне трэба ведаць». Я сказаў, што гаварыць з ім не збіраюся. Пасля гэтага да мяне падышоў лагерны актыў: «Дарма ты так з ім размаўляеш». Іх я адправіў туды ж. Праз гадзіну мяне выклікаў «атраднік» і кажа: «Я да вас асабіста прэтэнзій не маю, але прынятая пастанова вас «забурыць». То-бок адправіць у барак узмоцненага рэжыму. Гэта, сказаў ён, адбудзецца заўтра, таму будзьце гатовыя, што вас перавядуць на ўнітазы, вы зноў адмовіцеся — і пойдзеце туды. Каб вы разумелі, прыбіральні мыюць пэўныя людзі — людзі з нізкім сацыяльным статусам. Праз мяне ў калоніі для іх спецыяльна памянялі расклад, але прыбіраць я адмовіўся — і мяне закрылі. Праз пару дзён прайшоў унутраны суд, дзе вырашылі перадаць матэрыялы маёй справы ў суд за межамі калоніі. А там ужо мне змянілі меру стрымання на строгі рэжым і пастанавілі адправіць у Магілёў у турму.
— Што сабой уяўляе ПКТ?
— Калі там сядзіш, на працу хадзіць не трэба. Увесь час знаходзішся ў камеры, размаўляеш. Сядзець даводзіцца на лаўцы, бо нары прышпіленыя. Апускаюць іх толькі ноччу. Выдаюць матрац і коўдру. Ты атрымліваеш лісты. У цябе ёсць кіпяцільнік, гарбата, кава і права на атаварку. Хоць мне яе не дазвалялі.
Кожную раніцу, калі я сядзеў у ШІЗА і ПКТ, у камеру заходзіў заўхоз. З сабой у яго была каністра з вадой, у якой разведзеная хлорка. Ён разліваў яе па ўсім памяшканні, а калі сыходзіў, ты бярэш анучку і гадзіну-паўтары займаешся прадуктыўнай уборкай.
— Чаму ў ПКТ вы абвяшчалі галадоўку?
— Я напісаў заяву на сустрэчу з адвакатам, проста на вачах у мяне яе парвалі. Потым тое самае зрабілі з лістом дадому. Акрамя таго, мяне пазбавілі агародніннай пасылкі, забралі акуляры, а без іх я не магу ні чытаць, ні пісаць, забаранілі цыгарэты. У адказ я абвясціў галадоўку. Мне тут жа аформілі акт, што я спаў, хоць спаць там няма дзе, і перавялі ў ШІЗА.
Гэта ўжо быў лістапад. У камеры не было ацяплення. Яны адкрылі акно, якое я з-за кратаў не мог зачыніць, і вылучылі мне проста пад ім нары. Там прадзімала наскрозь. Як ты ні хочаш — а не заснеш. Атрымалася, двое сутак не спаў. Спрабуючы сагрэцца, увесь час хадзіў, прысядаў, адціскаўся. У нейкі момант зразумеў, што не вытрымаю. Стан быў такі: альбо выйду адсюль інвалідам, альбо не ведаю што. Раніцай давалі станкі, каб пагаліцца, і я парэзаў вены на руках. На кожнай ад локця да запясця было па пяць разрэзаў. Мяне павезлі ў бальніцу, дзе наклалі 68 швоў. Хірург настойваў, што мне трэба застацца ў іх на тры-чатыры дні. Супрацоўнікі адказалі, шт ў калоніі ёсць медчастка, і я буду там, але з машыны мяне завялі ў тую ж камеру. Да таго моманту яе ўжо прыбралі, хоць, калі ад’язджаў, памяшканне было запырсканае крывёй. Чаму? У бальніцу мяне доўга вывозілі — гадзіны дзве-тры. Узгаднялі машыну. Начальнік не хацеў, каб мяне вывозілі, каб потым не было разборак з пракуратурай. У выніку лагерны хірург адмовіўся мяне шыць. Сказаў, у тых умовах, якія ёсць, ён не зможа.
Пасля таго як я вярнуўся ў камеру, прыбег начальнік і стаў гарлапаніць. Спытаў: «Што ты хочаш?» Я сказаў: «У камеру, дзе ёсць ацяпленне». Ён адказаў, што падумае, і выйшаў. Дзесьці праз гадзіну мяне перавялі. Там хаця б працавалі батарэі, і, прыхінуўшыся да іх, можна было сагрэцца.
— Ваш сябар Сяргей Пятрухін таксама ўскрываў сабе вены.
— Гэта было ў Магілёве, калі ён знаходзіўся пад следствам. Пра гэта я даведаўся, трапіўшы ў турму. Яго хацелі закрыць у «петушатню». Так называецца камера, дзе сядзяць людзі з нізкім сацыяльным статусам. Яго туды завялі, так што ў яго было толькі два варыянты: змірыцца і застацца ці ўскрыцца, каб цябе адтуль вывелі. Ён выбраў другое. Калі я пра гэта даведаўся, першая думка была — малайчына. Гэта правільны ўчынак, я б зрабіў гэтак жа. Ёсць абставіны, калі разумееш: іншых варыянтаў не існуе. Гэта рэаліі турэмнага жыцьця.
— Вы з ім бачыліся на волі?
— Не, мы так і не сустрэліся. Вызваляліся мы практычна ў адзін час. У момант, калі я выйшаў, хлопцы, якія мяне сустракалі, набралі тых, хто сустракаў Сяргея, і мы пагаварылі. Цяпер ён у Беларусі.
— У калоніі вас білі?
— Адзін раз. Гадзіны праз дзве, калі толькі туды прыехаў, мяне завялі на КПП паміж прамзонай і жылой зонай. Сказалі стаць як для ператрусу — тварам да сцяны, рукі выварочваеш далонямі вонкі, ногі як мага шырэй. Цябе трымаюць за рукі, каб ты не тузаўся, і пачынаюць біць. Білі нагамі па нагах так, каб не заставалася сінякоў.
Білі хвілін пяць. Гэта цярпіма. Проста ў мяне хворыя суставы, і, калі цябе пачынаюць расцягваць, біць па нагах і саджаць на падоўжны шпагат, суставы не вытрымліваюць і храбусцяць. Баяўся, што яны павылятаюць. Я іх толькі нядаўна залячыў.
«Кажу, а што там, бамбяць, страляюць, самалёты, танкі? Я не мог паверыць»
— За што вас у снежні 2021-га перавялі на строгі рэжым у магілёўскую турму № 4?
— Я быў пастаянны парушальнік рэжыму (смяецца). А наогул прычына там не патрэбная. Парушэнні можна знайсці на роўным месцы. Вось падыходзіць да цябе супрацоўнік, ты кажаш яму: «Здрасьце». Ён адказвае: «На вас будзе акт». Пытаеш, за што — аказваецца, за тое, што ты нібыта не павітаўся. Ці кажуць, што ў цябе ў тумбачцы бардак. Ты ў адказ: «Ну, у мяне там шчотка, паста і мыла. Як там можа быць бардак?» Табе: «Мне няважна, там бардак».
— Што сабой уяўляла жыццё ў турме?
— У цябе няма пасылак, перадач і атаварка ў месяц дазволеная ўсяго на адну базавую, але там, можна сказаць, адэкватнае стаўленне супрацоўнікаў. Там табе ніхто не хаміць, цябе не абражаюць і тым больш не збіваюць. Да мяне там усе супрацоўнікі звярталіся на «вы». Нават начальнік і яго намеснік. Не скажу, што там было пазітыўнае стаўленне, але яно было адэкватнае: я сяджу, а яны выконваюць сваю працу і мяне ахоўваюць. Так, на мяне складалі нейкія акты, але ім трэба было гэта рабіць, каб мне не замянілі строгі рэжым на агульны. Напрыклад, пісалі, што я дрэнна прыбраў у камеры.
З сукамернікамі мы не канфліктавалі. Разам гулялі ў шахматы, гарбату пілі. На прагулкі выходзілі, як належыць. Перад тым як ісці ў душ, выдавалі свежую бялізну. Калі прыехаў туды, трохі ўзбадзёрыўся, што нарэшце буду сядзець спакойна. І самае галоўнае — у мяне з’явіўся асабісты час на кнігі, лісты.
Да камеры з часам прывыкаеш. Яна становіцца як дом. Яе так і называюць — хата. Выйшлі на двор, пагулялі, клічаш кантралёра, кажаш: «Пайшлі дадому». Не ў камеру, а дадому. У памяшканні зліваешся з абстаноўкай, яна становіцца роднай. Вось мае нары, мой матрацык, мае кнігі, сшыткі.
— Як да людзей у турме даходзяць навіны з навакольнага свету?
— Праз адвакатаў і званкі. Ёсць газеты, але толькі тыя, якія дазволяць. Я выпісаў незалежнае расійскае выданне. Газета нейкі час прыходзіла, потым яе забаранілі. Я паспрабаваў вярнуць грошы, на яе ж першапачаткова далі дабро, а яна дарагая. Мне сказалі, яна ідзе на арышт, будзеш вызваляцца — забярэш. У выніку прывёз дадому падшыўку.
— Як вы даведаліся пра вайну?
— Ад адваката, тыдні праз два пасля пачатку. У дзень, калі мяне вялі на сустрэчу з абаронцам, супрацоўнік спытаў: «Адвакат табе навіны прыносіць?» Я адказаў: «Так». Ён працягнуў: «Зараз даведаешся — афігееш». Ён мяне заінтрыгаваў, але што і як, я ад яго так і не дабіўся. А потым адвакат дала мне пачытаць навіны. Я перапытаў: «Гэта што, сур’ёзна?» Кажу: а што там, бамбяць, страляюць, самалёты, танкі? Я не мог паверыць. Калі прыйшоў у камеру і стаў раказваць, усе афігелі. Тым больш з намі сядзеў украінец.
Шакаваныя аказаліся не толькі арыштанты, але і супрацоўнікі. У мяне было адчуванне, што калі ўсё пачалося і яны ўсвядомілі, што гіпатэтычна могуць трапіць у акопы, па іх выглядзе было зразумела — жаданнем яны не гараць. Сярод людзей, з якімі я сядзеў, хтосьці падтрымліваў Украіну, хтосьці — Расію, але ніхто ваяваць не хацеў ні на якім баку. Паміж сабой мы дамовіліся, што канфліктаў на гэтай глебе ў нас быць не мусіць.
Наогул, Украіна — гэта была асобная тэма. Калі ідзеш на званкі, адразу папярэджваюць: па палітыцы і пра Украіну нічога не казаць, таму што гутарку перапыняць.
— З кім-небудзь з вядомых палітзняволеных вы там перасякаліся?
— Палітычных саджаюць асобна адзін ад аднаго. Ведаю толькі, што Пальчыс (блогер Эдуард Пальчыс, якога асудзілі на 13 гадоў пазбаўлення волі. — Заўв. рэд.) там сядзіць. Чуў, як называлі яго прозвішча, калі клікалі да кармушкі.
— Не было думак пісаць на памілаванне?
— Не, на «адзінцы» быў ціск, каб я пісаў. Опер выклікаў мяне: «А вось вы не думаеце…» Але папрасіць памілавання — гэта прызнаць віну. А тое, у чым мяне абвінавацілі, — поўная лухта. Не было ніякіх доказаў. Усе разумелі, я сяджу ні за што, і душа ў мяне была спакойная.
Памілаванне… Удумайцеся ў сэнс гэтага слова. Я мушу ў злачынца прасіць, каб ён мяне памілаваў? З якога перапуду? Калі яшчэ да апеляцыі блізкія прыязджалі да мяне на спатканне, я гэтае пытанне з імі абмяркоўваў і папярэджваў: нічога пісаць не буду. Буду сядзець, і няважна, тры гады, дзесяць гадоў ці трыццаць. Родныя тлумачылі: калі напішаш і выйдзеш, людзі цябе зразумеюць, але для мяне такі ўчынак — ганьба. Хоць тых, хто на гэта пайшоў, я не асуджаю. Ва ўсіх свае маральныя прынцыпы. Калі хтосьці можа з сабой дамовіцца — калі ласка.
— Родныя некаторых цяперашніх палітвязняў заклікаюць да больш рашучых дзеянняў для іх вызвалення. У тым ліку да перамоваў з Лукашэнкам. Што вы думаеце з гэтай нагоды?
— Гэты момант псіхалагічна вельмі складаны, і як яго вырашыць, ніхто не ведае. Мая пазіцыя — гэта немагчыма. Перад тым як пачаць дамаўляцца пра выхад палітвязняў, трэба, каб спыніліся рэпрэсіі. Інакш як можна казаць пра вызваленне, калі людзей кожны дзень арыштоўваюць? Гэта першае.
Другое — на сённяшні момант у сваякоў няма ніякіх інструментаў, каб улады пайшлі на гэтыя перамовы. Чаму? А што сваякі могуць прапанаваць рэжыму? Так, яны могуць паспрабаваць дамовіцца з Еўропай, ЗША, але я не ўпэўнены, што Захад на гэта пойдзе. Можна падключыць нейкія фонды, але калі яны пагодзяцца пачкамі выкупляць палітвязняў, гэта дасць Лукашэнку карт-бланш, каб арыштоўваць яшчэ больш. Навошта гандляваць малаком, мясам, калі можна гандляваць людзьмі? Адзінае, што прымусіць уладу выпускаць людзей, — гэта моцны міжнародны ціск. Трэба максімальна заціснуць ім гайкі, перакрыць кісларод, каб ініцыятыва перамоваў ішла не ад родных, а ад беларускіх уладаў. Тады, магчыма, сітуацыя і зменіцца.
— Вы сказалі: «Усе разумелі, што я сяджу ні за што». Чаму вы зрабілі такую выснову?
— Я сядзеў з чэрвеня, а мяне абвінавачвалі ў тым, што я арганізаваў масавыя пратэсты, якія адбыліся ў жніўні-верасні і прывялі да прыпынення фабрык, заводаў, параходаў. Людзі разумелі, што гэта лухта. Толькі суддзя магла такое прыняць. Пытаўся:як, седзячы на Валадарцы, я мог гэта арганізаваць? Мне тлумачылі: матэрыялы, якія выходзілі ў вас на канале, маглі паўплываць на недаразвітую псіхіку людзей, і людзі выйшлі (на іх думку, усе, хто выйшаў — недаразвітыя). Следчы сказаў, што па працы паглядзеў усе ролікі ў нас на канале і ледзь не стаў апазіцыянерам. Сказаў, многае вы рабілі правільна, але ў палітыку дарма палезлі. Выходзіць, ён не адмаўляў, што гэта палітычная замова.
— Пакуль сядзелі, да вас засылалі стукачоў?
— На «адзінцы» да мяне адразу прыставілі шмат каго. Там сядзеў чалавек, якога судзілі за забойства дзяўчат. Ён адразаў ім галовы. Яго паставілі нада мной. Ён са мной побач еў, хадзіў па пятах, слухаў, што я кажу, і пісаў справаздачы. Плюс некаторыя людзі мне самі адкрыта прызналіся: ім сказалі на мяне стукаць. Яны казалі, што не могуць адмовіцца, бо тады ім хана, але і пісаць асабліва нічога не будуць. Ды і некаторыя арыштанты папярэджвалі, з кім трэба быць асцярожным. То-бок стукачоў там цэлая каманда працуе.
— Што вам дапамагала трымацца?
— Важны момант — калі цябе любяць і чакаюць. Гэта адчувалася ў лістах і званках. А яшчэ — можа, гэта гучыць эгаістычна, але я адчуваў, што праз мяне пакутуюць, і гэта таксама грэла душу.
Псіхалагічна самы цяжкі момант пасля затрымання здарыўся, калі на спатканні ў СІЗА я ўбачыў сваю жонку. У яе былі заплаканыя вочы. Мяне гэта моцна секанула. Прывык бачыць яе шчаслівай і ўсмешлівай. Глядзеў на яе ў гэтым змрочным месцы, і яна ў мяне не асацыявалася з гэтымі сценамі і кратамі. Яна не павінная быць там, нават на спатканні.
— Чаму ваш канал не выдалілі?
— А яны не змогуць. Мы чакалі, што нас могуць арыштаваць, і загадзя перадалі ключы і коды чалавеку, які знаходзіўся за межамі Беларусі. Дамовіліся, што потым ён нам усё аддасць, таму цяпер буду займацца аднаўленнем канала. Рабіць рэпартажы, аналітыку, паказваць і расказваць, што было ў калоніі, бо там цяпер сядзяць людзі, якія падвяргаюцца небяспецы кожную секунду. Трэба, каб еўрапейцы і амерыканцы разумелі, хто ў Беларусі кіруе і што там адбываецца.
У планах у мяне вярнуцца ў Беларусь. У нармальную, дэмакратычную краіну. Для гэтага трэба падрыхтаваць людзей, каб яны разумелі, што такое дэмакратычная Беларусь. Не па-свойму трактавалі, а як мусіць быць: што трэба ўмець слухаць апанента і шукаць з іншымі агульную мову.
— Вось мы размаўляем гадзіны дзве, і вы ўвесь гэты час на пазітыве. Хоць, здаецца, усё дрэнна — СМІ разгромленыя, людзі не могуць вярнуцца дадому, вайна.
— Не разумею, калі кажуць, што ўсё дрэнна. Так, нас разграмілі, але ў нас ёсць новая мэта — адрадзіцца.
— Верыце, што гэта адбудзецца?
— А вы што, не верыце?! Нават калі кепскі настрой і ўсё сыплецца з рук, вера — гэта самае галоўнае. Яе нельга страчваць. У Бібліі напісана: вера, надзея, любоў. Гэта тры кіты, на якіх трымаецца свет, і мы мусім трымацца.
